İlk Babil takvimleri kamerî Ay’ı, yani birbirini izleyen iki dolunay arasındaki 29,5 günlük dönemi temel alan bir sistemdi. Bu döngüye göre 365,24199 gün olarak gözlemlenen ortalama güneş yılından daha kısa, 354 günlük bir Ay yılı (Kamerî yıl) ortaya çıktı. Güneş yılına dayalı takvimi ilk geliştirenler, İlk Çağ Mısırlıları idi. Mısır’da yaşam Nil taşkınlarının etrafında dönüyordu. Gece göğünün en parlak yıldızı olan Sirius, her yıl Nil’in taştığı zamanlarda, gün doğumundan hemen önce parlamaktaydı. Mısırlılar, takvimlerini bu olayla ilgili yapılandırdılar. Mayalar da zaman kaydı tutmakla ilgileniyorlardı ama, takvimlerini yıllık bir dönemle ilişkilendirmemişlerdi. Onlar hem geçmişe hem de geleceğe yönelik bir takvim sistemi kurmuşlardı. İlk takvimin Mısırlılar tarafından bulunduğu da söylenmektedir.
Modern takvimlerin temeli ise 8. yüzyılda atıldı. Bu takvimler M.Ö. 46 yılında Jül Sezar tarafından kullanıma sokulan Jülyen takvimine dönüştü. Jülyen takvimi, son şekline M.S. 8 civarında, İmparator Agustus döneminde, ağustos ayına kendi adını verip gün sayısını şubattan aldığı bir günle 31’e çıkarınca kavuştu.
Dünyada Kullanılan Başlıca Takvimler
12 Hayvanlı Türk Takvimi
Bu takvim Türk toplumunun kullandığı en eski takvimdir. Bu takvimde Güneş Yılı esas alınmıştır. 12 Hayvanlı takvimde her sene bir hayvan ismiyle anılır. Tüm takvimler gibi on iki hayvanlı Türk takvimi de, zamanı sistemli bir bütün hâline getirme, doğru belirleme ve sabit kurallara göre kullanma ihtiyacından ortaya çıkmıştır.
12 Hayvanlı Türk Takvimi’nde şu hayvanlar şu yılları belirtmektedir; Sıçan Yılı, Sığır Yılı, Pars Yılı, Yavşan Yılı, Balık Yılı, Yılan Yılı, At Yılı, Koyun Yılı, Maymun Yılı, Tavuk Yılı, İt Yılı, Domuz Yılı
Budist takvimi
Ay ve Güneş takvimlerini kullanan ve özellikle Hindiçin ülkeleri Kamboçya, Laos, Myanmar ve Tayland ile Sri Lanka’da dini/resmî amaçlarla kullanılan takvimdir. Bu takvimler ortak bir geçmişe sahip olsalar da, aralarında ayların adlandırılması, döngüler gibi çeşitli konularda farklılıklar vardır.
Çin Takvimi
Yılları, ayları ve günleri astronomik olaylara göre hesaplayan bir ay-güneş takvimidir. Günümüzde Çin’de Gregoryen takvimi kullanılsa da, geleneksel Çin takvimi, hem Çin’de hem de denizaşırı Çin topluluklarında, Çin Yeni Yılı ve Fener Festivali gibi tatillerde, halen kullanılmaktadır. Ayrıca, düğünler, cenazeler, taşınma veya bir iş kurmak için, uğurlu olduğuna inanılan günleri seçmek için kullandıkları takvimdir. Devlet tarafından yayınlanan akşam haber programı, tarihi, hem miladi hem de geleneksel çin takvimine göre duyurmaya devam etmektedir.
Kıpti takvimi
Kıptilerin kullandığı 12 aylık takvim biçimidir. Mısır takvimine dayanmaktadır. Ayları ve yılları Etiyopya takvimiyle çakışmasına karşın, farklı ad ve sayılar nedeniyle bu takvimle karıştırılmamaktadır. Kıpti takvimi, Hıristiyanlara karşı son büyük zulümden sorumlu Roma imparatorunun,,, iktidarı ele geçirdiği 284 yılını köken olarak alır. Bu yıl “şehitler çağı” nın başlangıcıdır. Kıpti Yeni Yılı, Jülyen takviminin 29 Ağustos’u olarak belirlenmiştir.
Etiyopya takvimi
Etiyopya’da kullanılan temel takvimdir. Etiyopya Hristiyanları için, dini takvim olma özelliği taşır. Mısır takvimi gibi güneş temelli olup, Jülyen takvimi gibi her 4 yılda bir artık gün eklenmektedir. Yılbaşı, Jülyen takvime göre 29 veya 30 Ağustos’dur. Miladi takvim ve Etiyopya takvimi arasında oluşan 7-8 yıllık fark, İsa’nın müjdelenmesinin hesabında olan farklılıklardan oluşur.
Miladi Takvim
Miladi takvim ya da Gregoryen takvim, Roma İmparatoru Jül Sezar tarafından kabul edilen Jülyen takviminin yerine, Papa XIII. Gregorius tarafından yaptırılan bir takvimdir. İsa’nın doğduğu yılı milat olarak alan bu takvim, Dünya’nın Güneş etrafındaki dönüş süresi olan 365 gün 6 saatlik zamanı “1 yıl” olarak kabul eder. Günümüzde, dünyada en yaygın olarak kullanılan takvimdir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde önce Hicrî takvim, daha sonra da 1 Mart’ı yılbaşı olarak kabul eden Rumi takvim kullanılmıştı. 29 Ekim 1923’te cumhuriyetin ilanından sonra, 26 Aralık 1925’te kabul edilen “Takvimde Tarih Mebdeinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun” ve “Günün 24 Saate Taksimi Hakkında Kanun” adlı iki ayrı yasa ile birlikte, 1 Ocak 1926 tarihinden başlayarak Türkiye Cumhuriyeti’nde Gregoryen takvimi benimsenmiştir.
İbrani Takvimi
İbrani takvimi veya Yahudi takvimi, günümüzde ağırlıklı olarak Yahudi dini mekânlarında kullanılan bir lunisolar takvimidir. İsrail’de yalnızca dini amaçlar için kullanılır, resmî olarak kullanılmaz. Bilinen ilk İbrani takvimi, Kral Süleyman döneminde düzenlenen Gezer takvimidir. On iki aydan oluşur. Tarımsal faaliyetin planlanmasını amacıyla düzenlenmiş olan takvim, kamerî temele sahip olmakla birlikte, sonradan Güneş esaslı takvime dönüştürülmüştür. İsrailoğulları ise, Bâbil takvim düzeninden hareketle yarattıkları ve karmaşık yapıya sahip olan bir düzeni kullanmıştır.
Hint takvimi
Eskiden Hinduizm’de kullanılan bir takvimdir. Hint takvimi, Bengal takvimi’nden, Assam takviminden örnek alınarak tasarlanmıştır. Günümüzde ise takvim Hindistan’ın orta bölgelerinde kullanılmaktadır. Hindistan’ın kültürel çeşitliliği, sayım günlerinde bile, eksantrik oranlardadır. Ülkenin farklı bölgelerindeki insanları 30 farklı tarih sistemini kullanarak hayal edin! Pek çok farklı takvimle, her ay birkaç yeni yıl kutlamaları düzenlenebilir!
Celali Takvimi
Celali Takvimi; Güneş yılı esasına dayanan, İranlı matematikçi ve astronom olan Ömer Hayyam başkanlığındaki bir kurul tarafından düzenlenmiş bir takvimdir. Büyük Selçuklu İmparatorluğu hükümdarı Sultan Melikşah’a sunulan bu takvim, 1079 yılından itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Yılbaşını 9 Ramazan 471 (Miladi 15 Mart 1079) yılına rastlayan Nevruz olarak almış, Hicret yılını da başlangıç noktası olarak kabul etmiştir. Selçuklu Devleti’nin yanı sıra Babür İmparatorluğu da bir dönem bu takvimi kullanmışlardır. Celali takvimi sadece tarım, hayvancılık gibi ekonomik işlerin düzenlenmesinde kullanılmış, normal hayatta ise Hicrî takvim kullanılmaya devam edilmiştir.
Hicrî takvim
İslami, Müslüman ya da Arap takvimi, 1 yılı 354 ya da 355 gün olan ve 12 kameri aydan oluşan, İslam peygamberi Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretini başlangıç yılı (1. yıl) kabul eden ve Ay’ın Dünya çevresinde dolanımını esas alan bir takvim sistemidir. Hicretin, Muharrem ayı yani takvimin başlangıç günü ya da ayıyla bir ilgisi yoktur.
Hicrî takvim, Ömer’in halifeliği zamanında Hicretten 17 sene sonra, Miladi 639’da, toplanan bir meclis tarafından Ali’nin önerisiyle, Hicretin gerçekleştiği yıl 1 kabul edilerek oluşturulmuştur. Bundan önce yıllar rakamla değil o yıl gerçekleşen önemli olayların isimleriyle anılmakta idi. Örneğin: Fil senesi, Fil senesinden iki sonraki sene, Kabe’nin tamirinin yapıldığı tamir senesi, sel senesi gibi.
Hicri takvim, Hicrî Şemsî takvim ve Hicri Kameri takvim olmak üzere ikiye ayrılır.
Japon takvimi
Bir dizi resmî ve gayriresmî sistemlerin dahil olduğu bir takvimdir. Günümüzde Japonya’da Miladi takvim ile birlikte mevcut imparatorun saltanatının yılını belirten dönem isimleri kullanılmaktadır. Japonya’da yılları belirtmek için birden fazla sistem kullanılmıştır; Çin ay-güneş takvimi 6. yüzyılın ortalarında Kore üzerinden Japonya’ya gelen Çin takvimi. 1685’ten itibaren de Çin usulleri Japon biçimleri kullanılarak uygulanmıştır.
Japonya’nın efsanevi kurucusu İmparator Jimmu’ya dayanan Japon imparatorluk yılı 1 Ocak 1873 tarihinde Japonya Meiji Restorasyonu kapsamında Miladi takvime geçmiştir.Günümüzde Yılbaşı haricinde Çin takvimi nadiren kullanılmaktadır. İmparatorluk yılı sistemi ise II. Dünya Savaşı’nın ardından 1947 yılında lağvedildi.
Jülyen takvimi
Jül Sezar tarafından MÖ 46 yılında kabul edilen ve Batı dünyasında 16. yüzyıla kadar kullanılan takvim. Artık yıl hesaplamasındaki ufak bir fark sonucu yaklaşık her 128 yılda bir günlük bir kayma oluşturduğu için, 1582 yılında yerini Gregoryen takvimi almıştır.
Bununla birlikte Rusya ve Bulgaristan gibi Ortodoks Hristiyan bazı ülkeler kilisenin de etkisiyle 20. yüzyıl başına kadar bu takvimi kullanmıştır. Rusya’da Bolşevik devrimi sonrasında bu takvim bırakılıp yerine modern Gregoryen takvim kullanılmaya başlanmıştır. Ancak bu durumda dahi Rus kilisesi gibi dini kesimler bu takvime dönülmesi yönünde çağrılarını yinelemektedir.
Maya takvimi
Kolomb öncesi Mezoamerika’da ve dağlık Guatemala ile Veracruz, Oaxaca ve Chiapas, Meksika’daki birçok çağdaş topluluk tarafından kullanılan bir takvimler sistemi. Maya takvimine göre her bir yıl her biri 20 günlük 18 aydan oluşuyordu. Ayrıca “haab” denilen 5 ekstra gün daha vardı. “Tun” adı verilen 360 günlük periyot Maya takviminin temelini oluşturuyordu. Maya takviminde ikinci bir sistem daha vardı. Bu sisteme göre 20 tun 7200 gün veya 1 katun; 20 katun 14.400 gün veya 1 baktun olarak adlandırılmaktaydı. Ay ve günlerin katlarından oluşan Maya takvimi bu şekilde 23.040 milyon günden veya 63 milyon yıldan oluşan 1 alautun’a kadar devam etmekteydi. Bugünkü modern sistemde bu sayıyı yazabilmek için 11 rakam gerekirken, binlerce yıl önceki Maya takviminde 9 rakamla yazılabiliyordu. “Mayalar önemli olayların tarihlerini belirtmek için çok kompleks bir sistem kullanmaktaydılar. Bu sistem “Güneş Yılı”, “Dini Yıl” ve “Venüs Yılı” olmak üzere üç farklı zaman ölçeğini temel olarak almaktaydı. 260 günlük dini yıl güneş yılına bağlanır ve her ikisi de 584 dünya günü süren Venüs yılının içinde yer alırlardı.
Tibet takvimi
Bir yılın 12 ya da 13 aydan oluştuğu ve her ayın yeniayla başladığı bir ay-güneş takvimidir. Her üç yılda bir eklenen onüçüncü ayla birlikte bir Tibet yılının güneş yılına denk düşmesi sağlanmaktadır. Ayların belirli adları yoktur. Tibet yeni yıl kutlamasına Losar adı verilir.
Her yıl bir hayvan bir elementle ilişkilendirilmektedir. Çin burçlar kuşağını andıran bu düzen aşağıdaki sırayı izler.
Yabani tavşan,Ejderha,Yılan,At,Koyun,Maymun,Kuş,Köpek,Domuz,Fare,Boğa,Kaplan
Elementler ise aşağıdaki sırayı izlemektedirler.
Ateş,Toprak,Metal,Su,Tahta
Her element biri erkek diğeri dişi olmak üzere sonraki iki yılla ilişkilendirilir. Örneğin; erkek Toprak-Ejderha yılını dişi Toprak-Yılan yılı izlerken bu yılın hemen ardından erkek Metal-At yılı gelir. Cinsiyet, hayvan adından da anlaşılabildiğinden kullanılmayabilir.
Element-hayvan eşlendirmesi her 60 yılda bir (Altmışlık döngü) yinelenir. Döngü, (dişi) Ateş-Yabani Tavşan yılı ile başlamaktadır. Bu döngüler tarih boyunca numaralandırılmışlardır. Buna göre 2013 yılı 25. döngünün (dişi) Yılan-Metal yılına karşılık gelmektedir.
Âsur Takvimi
M.Ö. 4750 yılında başlayan Ay tabanlı bir takvim olup Asur’da inşa edilen ilk tapınaktan esinlenilmiştir. Özellikle Addi Alkhas, Jean Alkhas ve Nimrod Simono tarafından düzenlenen Asur Takvimi için “Gılgamış’ta” yayınlanan birtakım makaleler baz alınmıştır. Yeni bir yıl Baharı ilk görüşle başlar. Âsur, yeni yılı hâlen daha her yıl toplanarak, festivallerle kutlanmaya devam etmektedir. M.S. 2022 yılı, Asurlarda 6772 yılına denk gelmektedir.
Babil takvimi
12 kameri aydan oluşan ve yıllık bir ay-güneş takvimidir. Babil’de kullanılan takvim, hem kamerî ve hem de Güneş esaslı olarak düzenlenmiştir. Babil takviminde de gün, günbatımında başlar ve bir sonraki günbatımında sona erer. Sümerde M.Ö. IV binyılın sonu ile III binyılın başlangıcında her bir şehrin kendi takvimi vardı. Rahipler yıldızlı gökyüzünü gözlem yapmakla birçok astronomik sonucu elde etmişlerdir. M.Ö. III binyılda gökyüzü cisimlerinin hareketinin gözlemlemek için yüksekliği 20 m’ye ulaşan çok katlı kuleler inşa ediliyordu. Bu kuleler genellikle tapınakların yanına dikilirdi.
Bizans Takvimi
Doğu Ortodoks Kilisesi tarafından 691’dan 1728’e kadar Rum Ortodoks Patrikhanesi olarak kullanıldı. Ayrıca bu takvim 988 ile 1453 yılları arasında Doğu Roma İmparatorluğu’nun ve aynı zamanda 988 ile 1700 yılları arasında Rusya’nın resmî takvimi olmuştur.
Takvimin başlangıç yılının 1 Eylül olmasının dışında tamamen Jülyen takvimine dayanmaktadır. Yaratılış yılının yerleştirilmesi Enkarnasyon’u 5509 yılından önce ve dünyanın kuruluşundan itibaren Yahudiler ve ilk Hristiyanların arasında belirli bir eğilime yönelen gelenekler olmuştu. Dünya Bizans takvimine göre 5509 yani 1 Eylül yılında yaratılmıştı.
Fransız cumhuriyetçi takvimi
Diğer adıyla Fransız devrimci takvimi), Fransız Devrimi sırasında oluşturulan, 1793 yılının sonlarından 1805 yılına kadar Fransız hükûmeti ve 1871 yılında 18 günlüğüne Paris Komünü tarafından kullanılan takvimdi.
Devrimci takvim, kısmen tüm dinî ve kralcı etkileri takvimden kaldırmak için tasarlandı ve Fransa’daki büyük bir ondalıklaştırma girişiminin parçasıydı. Fransa’daki hükûmet kayıtlarında ve Belçika, Lüksemburg ve Hollanda ile Almanya, İsviçre, Malta ve İtalya’nın bazı bölgeleri de dahil olmak üzere Fransız yönetimi altındaki diğer yerlerde kullanıldı.
Rûmî takvim
Hicret’i başlangıç kabul eden Güneş yılı esasına dayalı bir takvim. Dünya’nın Güneş etrafında dolanımını esas alan Şemsî Takvim düzeninde, 13 Mart 1840’ta uygulanmaya başladı. Kamerî takvim sisteminde bir yıl 354 gün, Şemsî takvim sisteminde ise Dünya’nın Güneş etrafında dolanımı esas alındığından bir yıl 365 gün olarak hesaplanır.
Tanzimat Dönemi’ne kadar Osmanlı Devleti’nde Hicrî takvim her sahada resmî takvim olarak kullanılıyordu. Yılbaşı 1 Muharrem’di. Tanzimat Dönemi’nde, 13 Mart 1840 milâdî tarihi, 1 Mart 1256 Cuma günü olarak Rûmî takvimin yılbaşısı kabul edildi. Bu tarihten sonra çift takvim uygulaması başladı, aynı anda hem Hicrî takvim, hem de Rûmî takvim 1870 milâdî yılına kadar birlikte uygulandı.
Hicrî takvim Ay yılına göre, Rûmî takvim ise Güneş yılı esaslı hesaplandığı için Hicrî takvimde senenin son günü Rûmî takvimin çakışan senesinden her yıl 11 gün daha geriye düşüyordu. İkililiğin önlenmesi için o tarihten sonra artık sadece Rûmî takvim kullanılmaya başlandı. Rûmî takvim, Batı’nın kullandığı Gregoryen miladî takvimden 13 gün gerideydi. Rûmî ile miladî arasında – her iki takvim de Güneş yılı esasına göre düzenlendiği için – aradaki 13 günlük fark sabitti. Böylece Hicrî takvimin aksine mevsimlerin hep aynı aylara denk gelmesi temin edilmiş, yıl farkı da takvimin başladığı zamanki fark olan 584 yıla sabitlenmiş oldu. Bu fark, Rûmî Takvim’in Jülyen Takvimi’ni, Miladî takvimin ise Gregoryen Takvimi’ni esas almasından ileri gelir.
8 Şubat 1332 tarih ve 125 Sayılı Kanun’la Jülyen esaslı Rûmî takvim yürürlükten kaldırılarak Gregoryen esaslı Rûmî takvime geçildi. Bu değişiklik, Milâdî takvimde 1917 senesine denk gelir.