Avrupa’da yüz yıllarca kullanılan Sisteryen sayı sistemi

Sistersiyen rahipleri tarafından kullanılan Sistersiyen sayı sistemi (13. y.y Avrupada) en az iki yüzyıl boyunca, iyi bilinen Roma rakamlarına ve daha az bilinen yeni Hindu-Arap rakamlarına bir alternatif olarak kullanıldı

1991’de Londra’daki Christie’s Müzayede Evi’ne, hem güzel görünümüyle hem de yüzeyine kazılı esrarengiz sembolleriyle dikkat çeken deÄŸerli bir nesne ulaÅŸmıştı. Bu, OrtaçaÄŸ dönemindeki ilk gökbilimcilerin yıldız ve gezegenlerin yüksekliÄŸini ölçmekte kullandığı usturlap aletiydi. 14. yüzyıl sonlarında Ä°spanya’da yapıldığı ve birçok kez el deÄŸiÅŸtirdiÄŸi tahmin ediliyordu.

Fransa’nın kuzeyindeki Normandiya bölgesinden aynı dönemlere denk düşen bir el yazmasında benzer iÅŸaretleri gören Ä°ngiliz tarihçi David A. King de alete ilgi gösterenler arasındaydı. Bu iÅŸaretler, OrtaçaÄŸ AraÅŸtırmaları ve Matematik Tarihi uzmanlarının bile bilgi sahibi olmadığı rakamlardan oluÅŸuyordu. 13. yüzyılda Katoliklerin bir kolu olan Sisteryen manastır rahiplerinin geliÅŸtirdiÄŸi bu iÅŸaretler, Avrupa’da en az 200 yıl manastırlarda kullanılan rakamlardı. O dönemlerde Roma rakamları yerine Arapça rakamlar öne çıkmaya baÅŸlamıştı. Yeni sistemin yaygın kabul görmesi ise yüz yıllar alacaktı.

Manastır rahipleri ise bu tartışmaya katılmamış, Ä°ngiltere’den Ä°talya’ya, Ä°spanya’dan Ä°sveç’e kadar birçok ülkede rahipler arasında kullanılan kendi alternatiflerini geliÅŸtirmiÅŸ görünüyorlardı. Roma rakamlarının aksine, tek bir iÅŸarette bir rakamın ifade edilmesi nedeniyle ilgi de görmüştü. Ancak, Roma rakamları gibi, Sisteryen rakamlarla da çarpma ve bölme yapması kolay deÄŸildi.

Bilginin aktarılması süreci artık el yazmalarından ziyade matbaada basılmış kitaplara dayandığında, bugün kullandığımız haliyle 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 rakamları artık dünyada yaygınlık kazanmıştı. Roma rakamları I, V, X, L, C, D ve M ise gelecek kuşaklara aktarılacaktı. Ancak Sisteryen rakamlar öylesine unutulmuştu ki, 100 yıl sonra kimsenin bilmediği esrarengiz işaretler haline gelmişlerdi.

Tarihçi King’e göre bunun tek istisnası, ÅŸarap fıçılarındaki miktarı göstermek için ve ölçüm çubuklarında bu iÅŸaretleri 18. yüzyıla dek kullanan Hollanda’ydı.

Sisteryen rakamlar tarihte birkaç kez daha kullanıma girmiÅŸti. 1780’de Paris’te masonlar, 20. yüzyılda ise milliyetçi Alman folklor yazarları bunları kullanmıştı.

Peki, Rönesans dönemi Alman matematikçi Nettesheim’lı Agrippa tarafından “çok zarif iÅŸaretler” olarak nitelenen bu sayı sistemi nasıl iÅŸliyordu?

Tarihçi King’e göre, manastır rahiplerinin kullandığı bu sistem, 1’den 99’a kadar sayılara dayanıyordu. 13. yüzyılda Basingstoke bölgesinden John adlı bir rahip bu sistemi Atina’dan Ä°ngiltere’ye taşımıştı.

Daha sonra sistem 1’den 9999’a kadar olan sayıların bir tek rakamda ifade edilmesini saÄŸlayacak ÅŸekilde geliÅŸtirilmiÅŸti. Ãœnlü Chrinica Majora adlı eserinde, Aziz Benedict tarikatına mensup rahip ve tarihçi Parisli Mateo, bunların yazımını öğretiyordu. AÅŸağıdaki ÅŸekilde görüleceÄŸi üzere, her bir köşe veya kare, binleri (1), yüzleri (2), onları (3) ve birleri (4) ifade ediyor.

Sisteryen rakamlar manastırlar arasında yayılırken, bu sistem rahiplerin konuştuğu dillere bağlı olarak bazı değişimlere uğramıştı. Bir ara, ana çizgi yatay iken, 14. yüzyıla gelindiğinde Fransız rahipleri orijinal dikey çizgiye geri dönmüşlerdi.

Parisli Mateo, “Roma ve Arap rakamlarında göremediÄŸimiz ve en hayranlık uyandıran yanı, her sayının bir tek sembolle temsil edilebilmesiydi” diye anlatıyordu.

Bu sistemi çözmek için işaretlerin nasıl okunup yazıldığını bilmek gerekiyor elbette. Ama bazı temel kuralları izleyerek bunu başarmak ilk bakışta sanıldığı kadar zor olmasa gerek.

Kimdir bu Sistersiyenler ?

Sistersiyen kelimesinin kökeni Fransızca olup Latince Cistercium’dan gelmektedir. Cistercium, Fransa’da Dijon şehri yakınlarında bulunan Citeaux köyünün Latince adıdır. 1098 yılında Molesme manastırından Aziz Benedikt’in yolunda giden bir grup keÅŸiÅŸ tarafından Citeaux manastırı bu köyde kurulmuÅŸtur. 1110’da 30 yoldaşı ile birlikte bu manastıra katılan Bernard de Clairvaux, bu tarikatın hızla yayılmasına yardım etti.

12. yüzyıl sonlarına doÄŸru Sistersiyenler Fransa, İngiltere, İskoçya, İrlanda, İspanya, Portekiz, İtalya ve DoÄŸu Avrupa’ya yayılmışlardı.

Sistersiyen tarikatı (Order of Cistercian) Hristiyanlığın Katolik koluna bağlı kendilerini Dünya işlerinden uzaklaştırmış keşiş ve rahibelerden oluşan bir tarikattır. Bernardinler veya üzerilerine giydikleri beyaz cübbeden dolayı Beyaz Keşişler olarak da adlandırılır. Sistersiyenlerin hayatı el işçiliği ve kendine yetme üzerine yoğunlaşmıştır. Her türlü dünyevî eşyadan ve maldan soyutlanmış olup mal ve para sahibi olamazlar, üzerilerindeki elbise dahî onlara ait değildir.

İnzivaya çekildikleri manastırda vakitlerini dua, ibadet ve tefekkürle geçirirler. Bunun dışında manastır içinde dış dünyaya bağlı olmadan kendi kendilerine yetecek bir hayat kurarlar. Özellikle tarım faaliyetlerinde peynir ve bira yapımında meşhur olmuşlardır. Sistersiyenler, bu faaliyetleri bir ibadet olarak görüp mükemmeliyeti ararlar. Kendilerine yetecek kadar üretim yaparlar. Şayet üretim fazla olmuşsa bunu ihtiyacı olanlara dağıtarak veya gıda maddelerini satıp geliri manastırın bakımı ve çeşitli sosyal yardım projelerine aktarırlar.